Author name: Nashik Psychiatric Society

मानसिक आजार आणि पुनर्वसन – एक नवजीवनाचा मार्ग डॉ. अमोल चंद्रशेखर पुरी एका नामांकित कंपनीमध्ये उपाध्यक्ष पदावर कार्यरत असलेल्या एका हुशार, यशस्वी तरुणाला केवळ २८व्या वर्षी स्किझोफ्रेनिया या गंभीर मानसिक आजाराचे निदान झाले. इतक्या बुद्धिमान व्यक्तीला असा आजार कसा होऊ शकतो? – या गैरसमजामुळे त्याच्या कुटुंबीयांनी औषधोपचार घेण्यास उशीर केला. पुढील चार वर्षांत त्याला दोन वेळा रुग्णालयात दाखल करावे लागले, आणि त्याच्या निर्णयक्षमतेवर मोठा परिणाम झाला. तो आधीइतकी कार्यक्षमता दाखवू शकत नव्हता. “आता पुढे काय?” हा प्रश्न त्याच्या कुटुंबीयांसमोर उभा राहिला होता. ही गोष्ट केवळ एका व्यक्तीची नाही, तर स्किझोफ्रेनिया, बायपोलार डिसऑर्डर, व्यसनाधीनता, बौद्धिक अपंगत्व, नैराश्य, स्मृतिभ्रंश यांसारख्या मानसिक आजारांनी प्रभावित असलेल्या अनेक रुग्णांची आहे. मानसिक आजारांचे वेगळेपण आणि त्यावरील उपचार मानसिक आजारांचे निदान व उपचार हे केवळ औषधांवर मर्यादित नसतात. या आजारांमध्ये रुग्णाच्या दैनंदिन जीवनशैलीवर मोठा परिणाम होतो. तीव्र लक्षणे असताना औषध आणि इंजेक्शनद्वारे रुग्णालयात उपचार केले जातात, परंतु रुग्ण पुन्हा समाजात आत्मनिर्भरपणे जगू शकेल यासाठी पुनर्वसन हा अनिवार्य भाग आहे. पुनर्वसन – केवळ उपचार नव्हे, संपूर्ण जीवनशैलीत सुधारणा पुनर्वसन ही एक होलिस्टिक (संपूर्णतः सर्व अंगाने विचार करणारी) प्रक्रिया आहे, जिच्यात विविध तज्ज्ञ एकत्र येऊन काम करतात. यात समावेश असतो: मानसोपचारतज्ज्ञ सायकोलॉजिस्ट फिजिओथेरपिस्ट ऑक्युपेशनल थेरपिस्ट वैद्यकीय समाजसेवक मनोरुग्ण परिचारिका हे सर्व तज्ज्ञ रुग्णाला केवळ आजारमुक्त करण्यासाठी नाही, तर समाजात सन्मानाने, आत्मविश्वासाने आणि कार्यक्षमतेने पुन्हा उभे करण्यासाठी कार्य करतात. कौशल्यविकास व आत्मनिर्भरतेकडे वाटचाल पुनर्वसनात रुग्णाला त्याच्या दैनंदिन गरजा स्वतः पूर्ण करण्यासाठी प्रशिक्षित केले जाते – अंघोळ, जेवण, औषध वेळेवर घेणे इत्यादी. याशिवाय, आर्थिक स्वावलंबनासाठी विविध व्यावसायिक प्रशिक्षणही दिले जाते: संगणक वापर मोबाईल रिपेअरिंग मेकॅनिकल डिप्लोमा कोर्सेस बेकरी उत्पादने तयार करणे इत्यादी असे पाहण्यात आले आहे की, जे रुग्ण सतत कामात व्यस्त राहतात, ते लवकर सुधारतात आणि आजार पुन्हा बळावत नाही (रेलॅप्सचे प्रमाण कमी होते). समुपदेशनाची महत्त्वपूर्ण भूमिका पुनर्वसन केंद्रात वैयक्तिक, गट व कौटुंबिक समुपदेशन दिले जाते. यातून रुग्णाला शिकवले जाते: रागावर नियंत्रण ठेवणे कौटुंबिक वाद सोडवणे विवेकबुद्धीचा वापर चंचलतेवर नियंत्रण व्यसनाधीनतेसारख्या मानसिक आजारांमध्ये हे प्रशिक्षण अत्यंत उपयुक्त ठरते. कुटुंबाचा भावनिक आधार – रुग्णासाठी बळदायक रुग्णाच्या पुनर्वसन प्रक्रियेत कुटुंबाची भूमिका अनन्यसाधारण असते. जेव्हा कुटुंबाला मानसिक आजाराविषयी योग्य माहिती दिली जाते, तेव्हा ते रुग्णासाठी भावनिक आधारस्तंभ ठरतात. कौटुंबिक पाठिंबा असलेल्या रुग्णात आत्मविश्वास वाढतो, आणि व्यसन किंवा अन्य लक्षणांकडे झुकण्याची शक्यता कमी होते. समाजाची जबाबदारी – स्वीकार व समजूत मानसिक आजारातून बरे झालेल्या व्यक्तींना समाजाने सन्मानाने स्वीकारणे गरजेचे आहे. मित्रमंडळी, कार्यालय, शाळा इत्यादी ठिकाणी त्यांना समान संधी आणि आदर मिळायला हवा. यासाठी समाजजागृती अत्यावश्यक आहे. गैरसमज, भिती, लाज, आणि दुर्लक्षामुळे अनेक वेळा उपचारात दिरंगाई होते. प्रसारमाध्यमे, सामाजिक संस्था आणि शासकीय पातळीवर मानसिक आजारांबाबत जनजागृती केली गेल्यास अनेक कुटुंबे वेळेवर उपचार घेण्यास प्रवृत्त होतील. फॉलो-अप आणि दीर्घकालीन देखभाल पुनर्वसनात सततचा फॉलो-अप अत्यंत आवश्यक आहे. औषधांचे दुष्परिणाम, लक्षणांची पुनरावृत्ती यावर लक्ष ठेवण्यासाठी समुपदेशक घरभेटी किंवा फोनच्या माध्यमातून नियमित संपर्कात राहतात. मानसिक आजारांमध्ये उपचार ही एक दीर्घकालीन प्रक्रिया असते. त्यासाठी सातत्य आणि समर्पण आवश्यक आहे. शेवटी… वरील उदाहरणातील रुग्ण, जो एके काळी आत्मविश्वास गमावून बसला होता, तो आज नियमित औषधोपचार घेत असून कौशल्यविकासाच्या माध्यमातून पुन्हा उभारी घेत आहे. कुटुंबाचा पाठिंबा आणि पुनर्वसनाच्या मदतीने तो आता स्वतःची आणि आपल्या कुटुंबाची जबाबदारी घेऊ शकतो आहे. मानसिक आजार म्हणजे शेवट नव्हे – योग्य उपचार, पुनर्वसन आणि सामाजिक स्वीकार यांच्या माध्यमातून तो एक नवजीवनाचा आरंभ ठरू शकतो.

Basic Treatment strategies for Psychiatric Illnesses नमस्कार, हा प्रश्न जवळ जवळ सर्वांना पडतो. की मनोविकारतज्ञ नक्की कशी ट्रिटमेंट करतात.किंवा बऱ्याच वेळा हे माहिती नसल्यामुळे, काहीजण अगदी अवास्तव अपेक्षा देखील आमच्याकडून ठेवतात. किंवा बऱ्याच वेळा गैरसमजांमुळे ट्रिटमेंट अर्धवट घेतात. यामध्ये सुधारणा व्हावी म्हणून नक्की वाचाल. मनोविकारतज्ञ हे MBBS हे शिक्षण घेऊन नंतर मनोविकार या क्षेत्रात पदव्युत्तर शिक्षण घेतलेले डॉक्टर असतात. त्यामुळे जेव्हा कुठलाही रुग्ण त्यांच्याकडे भेटायला जातो तर ते इतर डॉक्टरांसारखीच लक्षणांची सखोल माहिती घेतात, कधी सुरू झाला, वेळेनुसार लक्षणांमध्ये काही बदल होत आहेत का, दुसरे कुठले आजार आहेत, आणखी काही गोळ्या औषधे सुरू आहेत का, व्यसने आहेत का, घरामध्ये कोणाला मानसिक आजार आहे का, आजारी पडण्यापूर्वी त्या व्यक्तीचे आयुष्य कसे होते इ. हि आणि अश्याप्रकारची माहिती रुग्णांकडून आणि बऱ्याच वेळेला त्याच्या जवळच्या व्यक्तींकडून सुद्धा घ्यावी लागते. याचा शास्त्रीय पद्धतीने विचार करून मनोविकारतज्ञ आजाराचे निदान करतात. कधी कधी आवश्यक असल्यास रक्ताच्या किंवा मेंदूच्या तपासण्या सुद्धा कराव्या लागतात. तपासण्या, आजार, आजाराची तीव्रता यानुसार नियोजन ठरते. रुग्णाला आणि नातेवाईकांना याची कल्पना देण्यात येते. हे सगळे लिहिण्याचे कारण रुग्ण मनोविकारतज्ञ भेट घेतल्यावर नेमके काय करतात हेच बऱ्याच जणांना माहिती नसते. हे सर्व ठरल्यावर आजारानुसार आणि त्याच्या तीव्रतेनुसार नियोजन ठरते.1. ऍडमिट किंवा भरती करणे.2. कौन्सिलिंग करणे किंवा थेरपी करणे.3. औषधोपचार.4. विद्युत उपचार किंवा modified ECT उपचार.5. केटामाईन उपचार. ऍडमिट किंवा भरती करणे. जेव्हा आजार तीव्र स्वरूपाचे असतात. जसे की स्वतःची काळजी न घेणे, जेवण न करणे, आत्महत्येचा प्रयत्न करणे किंवा डोक्यात तसे विचार असणे, व्यसनमुक्तीचा पहिला टप्पा, किंवा अगदी आक्रमक असणे, दुसऱ्याच्या किंवा स्वतःच्या जीविताची हानी होईल असे वर्तन असणे. या सर्व लक्षणांमध्ये आम्ही मनोविकारतज्ञ ऍडमिशन किंवा भरती होण्याचा सल्ला देतो. कौन्सिलिंग करणे किंवा थेरपी करणे. सगळ्याच रुग्णांची अशी अपेक्षा असते की आम्हांला फक्त कौन्सेलिंग करून घ्यायची आहे. किंवा त्यातही काही पालकांची अवास्तव अपेक्षा असते की याच्या डोक्यातले हे काढून टाकायचे आहे म्हणून तुम्हांला भेटायचे आहे. या सर्वांना मी सांगु इच्छितो कौन्सिलिंग ही शास्त्रीय पद्धत आहे तिचे नियम आहेत, उद्दिष्ट आहेत, पद्धत आहे. माहिती नसल्यामुळे चांगले बोलणारे किंवा आपले मुद्दे चांगले रेटणारे स्वतःला कौन्सेलर म्हणवून घेत असतात, पण असे नसते. ही उपचार पद्धती मनोविकारतज्ञ आणि सायकॉलॉजिस्ट हे करतात आणि शिक्षण पाहून याच शिक्षित लोकांकडून करून घ्यायला हवी. नाहीतर याचे दुष्परिणाम होण्याची शक्यता असतेच. औषधोपचार हा आजाराच्या प्रकारानुसार आणि तीव्रतेनुसार ठरतो. औषधांची जागतिक नियामक तत्वे असतात. त्यानुसारच आम्हांस औषधोपचार ठरवावा लागतो आणि त्याचे नीतीनियम पाळावे लागतात. आणि हो आम्ही देतो ती सगळीच औषधे झोपेची नसतात बरं का. खुप छान मोजके काम करणारी, कमीत कमी त्रास देणारी. इतर आजारांमध्ये आणि औषधामध्ये कमीत कमी लुडबुड करणारी अशी आहेत नवीन औषधे. विद्युत उपचार किंवा modified ECT उपचार.1. जेव्हा पेशंटच्या डोक्यात आत्महत्येचे विचार खुप तीव्र असतात.2. तो जेवण घेत नसतो.3. जेथे लवकर प्रतिसाद हवा असतो उदा. बाळंतीण स्त्री.4. जेथे औषधांचे गुंते जास्त असतात जसे की उतारवयात होते.5. स्वतःच्या जीविताची काळजी रुग्ण घेत नसतो तेव्हा.6. किंवा औषोधोपचाराला जोडी म्हणून. विद्युत उपचार किंवा इलेक्ट्रो कन्वलसिव थेरपी आम्ही सुचवतो. हि अत्यंत गुणकारी, लवकर आजार कमी करण्यास मदत करणारी. कमीत कमी साईड इफेक्ट असलेली. अशी उपचार पद्धती आहे. आज हा लेख लिहित असताना सुद्धा दोन रुग्णांना ही ट्रीटमेंट दिली आहे. याविषयी प्रचंड गैरसमज समाजात आहेत. पण मी सांगेल हि उपचार पद्धती खुपच गुणकारी आहे.आत्महत्येच्या विचारांच्या उपचारामध्ये नव्याने समाविष्ट झालेली केटामाईन थेरपी एक आहे. हे सर्व सांगण्याचे कारण याविषयी असलेल गुढतेचे वलय कमी व्हावे. गरज असेल तर नक्की जवळील मनोविकार तज्ञाला भेटा. ते योग्य तो शास्त्रीय उपाय सुचवतील. तुमच्या शंकांचे निरसन करतील, गैरसमज दूर करतील आणि सगळ्यात महत्वाचे तुमचे आयुष्य चांगल्या दिशेने बदलवतील. मनोविकार तज्ञांना भेटणे म्हणजे म्हणजे वेडेपणाचे सर्टिफिकेट मिळणे नाही तर कदाचित ती तुमचे आयुष्य बदलणारी सगळ्यात आनंदी गोष्ट असु शकते हे लक्षात घ्या. डॉ. मुक्तेश दौंड.

Role of REBT in mental health Meera, a 26 years old single, working professional is woken up her phone’s notification. She squints and opens the whatsapp message. It’s from Arjun, her long time close friend and office colleague whom she is in a relationship with. The message reads, “Good Morning, beautiful. Hope you slept well?”A knot tightens in Meera’s chest. Instead of warmth, she hears her inner voice: “they’re just saying that to keep me happy”. She silences the phone, and gets up to get ready to go to work.The doorbell rings—her neighbour, Mrs. Patil, dropping off fresh poha. Meera forces a smile, but inside she’s certain ‘Mrs. Patil only cares about gossip, not her heart.’When Arjun calls a few minutes later, Meera’s tone is clipped. “You didn’t mean that message,” she says, while getting her keys to the door of the house. On the other end, Arjun’s voice softens. “Of course I did.” His words hang in the air, but Meera walks away. “How can kindness ever be real if it vanishes in a day?”Later that afternoon, Meera is having a chat with her best friend Priya over a cup of coffee. She recounts the events in the morning to her. Priya asks, “What proof do you have that Arjun truly cares?”She frowns, and then remembers the night when he had bought her favorite pastries just because she’d had a rough day at work. She recalls how he on multiple occasions Arjun had gone out of the way to make her feel comfortable. Naming these moments loosens the grip around her heart—just a little.By evening, Meera sits at her study table. In her journal she writes, “I am unlovable”. Next to it, she lists, “Arjun was always there when I needed him, even when I was unwell. He has always been there for me.” Closing her notebook, Meera breathes deeply. For the first time in months, she wonders if her belief might be a story she’s been telling herself—one she can choose to rewrite. From this story we can understand that Beliefs are the “truths” our mind settles on after thinking through life’s events. They form through several simple steps:Experiences and Upbringing  From childhood on, you absorb lessons from parents, teachers, and caregivers.  If you’re praised for kindness, you might believe “being nice makes people like me.”  Social and Cultural Influences Stories, traditions, and media shape what your community accepts as normal. Peers and culture reinforce ideas like “this job is valuable” or “that food is unhealthy.”  Brain Shortcuts and Biases To save energy, your brain fills in gaps by assuming that what happened before will happen again.• This can lead to quick judgments (biases) when you spot familiar patterns.  Reinforcement Over Time• Every time an idea “works” or goes unchallenged, it gets stronger.• A belief becomes ingrained when you rarely see evidence against it or never question it.Our beliefs colour how we: Interpret new situations (“I can do this” vs. “I’ll fail”). Make decisions (choosing friends, careers, habits).  Feel about yourself and others (confidence, trust, fear).What are irrational beliefs?An irrational belief is a firmly held thought or conviction that lacks logic and persists despite clear, objective evidence to the contrary. These beliefs often take the form of absolute demands—“musts,” “shoulds,” or “have-tos”—and involve ‘over generalisation’ of specific events to one’s entire self or life circumstances.In the example narrated above Meera had the following irrational beliefs:• “They’re just saying that to keep me happy”.• ‘Mrs. Patil only cares about gossip, not her heart.’How can we identify and modify these irrational thoughts?REBT?Rational Emotive Behavior Therapy (REBT) is a type of talk therapy that shows us how our thoughts shape our feelings and actions. It helps us identify beliefs that aren’t helping us —like “I must be perfect”—and teaches us to question and replace them with more helpful ideas.REBT’s main insight is that it’s not events themselves that upset us but the way we interpret them. By shifting from rigid, “must” and “should” thinking to more flexible, realistic thoughts, we can change how we feel and act in stressful situations.The ABC ModelREBT uses a simple three-step framework:• A – Activating event: something happens (e.g., you miss a deadline).• B – Beliefs: your take on what happened (e.g., “I’m a failure if I’m late”).• C – Consequences: the emotions and actions that follow (e.g., anxiety, procrastination).In REBT, irrational beliefs are seen as the root of unhealthy emotions and maladaptive behaviors.They manifest as:1. All-or-nothing thinking: “If I’m not perfect, I’m a total failure”2. Catastrophizing: “If I make one mistake, it will be a disaster”3. Over generalization: “Because one person criticized me, nobody will ever appreciate my work”These distortions fuel anxiety, depression, anger, and other forms of distress.By examining these irrational beliefs (B), we can learn to spot irrational ideas—like “I must never mess up”—and modify them to for balanced beliefs—like “Everyone makes mistakes; I can learn from this”.How can we Practice REBT1. Notice the upsetting situation (A).2. Identify the automatic negative thought or belief (B).3. Challenge that belief: “Is it true? Is it helping me?”4. Replace it with a rational alternative, leading to healthier feelings and behaviors (C).REBT principles can help us in real-life situations:1. Stress Management Replace rigid demands like “I must succeed” with preferences like “I would like to succeed, but it’s okay if I don’t.”  Instead of thinking that “This is unbearable,” to “This is uncomfortable, but I can handle it.”2. Anxiety  REBT helps you accept that uncertainty is part of life and not an ‘end of the world’ situation.  Build frustration tolerance: Learn to say “I don’t like this, but I can cope” instead of “I can’t stand this.”3. DepressionThere can be multiple irrational beliefs such as:  “I must be loved by everyone or I am not lovable.”  “I must do everything well or I am incompetent.”  “If things do not go well, life is unbearable.”  “Other people must treat me kindly and fairly or they are terrible.”  “If I make a mistake, it means I am worthless.”What

Sunday, August 31, 2025 ​ Title Subject Reading and psychological health In today’s fast paced world one is hard pressed to find time and energy to look after one’s own physical and mental health needs.Irrespective of the profession or calling, one frequently is at a loss in addressing basic needs, like adequate relaxation ,motivation and an organised daily programme where there’s a right mix of everything.Today , there is actually a problem of ‘Information Overload’ ,coupled with an easy access.The explosive advent of the internet and affordable devices have made everything from microbiology to rocket science available at our fingertips ,literally in the palms of our hands!!!All this has a downside wherein human interaction slowly takes a beating. Further more ,the effort to delve deeper into a subject is avoided with the catchphrase ‘I can google it when I want’. It is precisely this sort of a platform ,where, we need to visit an an age old actually centuries old tradition of Reading and Books.Let us explore with a few headings…What does it mean.How does one go about itWhy do it and what actually are the benefitsWhat topics could be considered.And lastly ,when it is all available why burden oneself with storing informationNow reading in the true sense would mean , selecting a topic and then a book and /or author .First getting a gist of the entire book and then delving into the content.As one goes along the book unfolds with a developing interest.Here again there are preferences e .g the old school with paperbacks or hardbound editions with the use of paper and print or the more modern hand held instruments. What this does is , it provides an escape from routine stress, shuts out outside noise and provides a focused relaxation. The content itself provides a sense of intrigue and curiosity is triggered.How does one go about it….Since it is an activity that one consciously attempts , it should preferably be done on a regular basis with minimal distraction in a comfortable position , to yield the best possible results.A general fixation of the time devoted and the period of the day is also advisable. Coming to the why , is the most interesting part of the discussion.Lots of research has gone into the benefits of reading.1 Cognitive benefits and improved empathy. By delving into the content of the book one is exposed to different aspects of the topic. An improved focus also enhances the cognitive faculties.2 As an escape it forms an important tool for stress relief.3 By settling down in one place as an antidote for agitation and restlessness.4 It brings an end to loneliness , once one is engrossed in the book5 By developing an emotional connect and at times identifying with the protagonist, it provides a way out from personal struggles.6 Of course entertainment .7 By joining a group of people also with an interest in reading, it improves your social life , e g ,a book club.8 By joining a library one is at once exposed to a vast variety of topics and authors to help select.Then comes the selection of topics.It is advisable to start with topics that grabs one’s interest in the beginning, and then move on gradually to more deeper issues.Fiction, history ,technology, humour ,all hold a certain attraction.It helps to start small and keep regular time for the reading habit to develop.There should be a good mix and variety in the topics selected , to avoid monotony.It makes sense to spare time on reading about subjects that are not directly related to one’s profession, thereby broadening the scope of the cognitive domain. Finally we come to an area espoused by the current generation.They ask , why burden ourselves with this task , when if it is just information, we can access it in seconds using the various AI models available.Well, research is now showing, that constant use of AI tools has become detrimental to the development of cognitive abilities, esp in the problem solving abilities.To glean a synopsis after having read the entire book still remains the best way , rather than pare fabricated summary .Secondly using these tools suppresses the innate abilities to sift through information,process it , retain it and retrieve at will.Reading therefore is one faculty that humans alone can perform. It is a boon to be able to do so and could well be a saviour on the centuries to come.

BIPOLAR MOOD DISORDER (द्विध्रुवी विकार) मानसिकदृष्ट्या निरोगी म्हणजे आपल्याला जीवनातील ताणतणावांचा सामना करण्यास इतरांशी चांगले संबंध राखण्यास आणि आपले ध्येय साध्य करण्यास मदत करते. द्विध्रुवी विकार म्हणजे काय ? * हा एक मानसिक आरोग्याचा विकार आहे ज्यामध्ये व्यक्तीच्या मूड मध्ये तीव्र चढ-उतार होतात. (Mood Swings) * यात व्यक्तीच्या मन:स्थितीत दोन टोक दिसतात – १) उत्साही / आनंदी / उन्माद टप्पा(mania/hypomania)- खूप उर्जा झोप कमी अति बोलणे जास्त खर्च अति आत्मविश्वास किंवा धोका घेणारे वर्तन २) उदासीन / नैराश्य टप्पा ( depression) – खूप दु:ख निराशा थकवा आत्महत्येचे विचार आवडी निवडी नष्ट होणे हे दोन टप्पे कधी आठवडे तर कधी महिने टिकतात आणि आळीपाळीने देखील येऊ शकतात. लक्षणे कशी ओळखावी ? मॅनिया (mania) टप्पा – * अतिहर्ष मन: स्थिती खूपच उत्साही आनंदी किंवा चिडचिडेपणा अत्याधिक उर्जा * शारीरिक हालचाली जास्त प्रमाणात व विचित्र * जास्त विनोद करणे छेद छाडीची भाषा किंवा कविता स्वरुपात बोलणे * झोपेची गरज कमी वाटणे तरीही दिवस भर ताजे तवाने वाटणे * खूप जास्त प्रमाणात बोलणे शब्दांवर दाब देवून बोलणे अतिघाईत व जलद बोलणे * अवास्तव आत्मविश्वास * खूप मोठे वेगवान व काल्पनिक विचार * धोकादायक निर्णय ( पैश्यांची उधळपट्टी विनाकारण व अविचारी गुंतवणूक बेफिकीरपणे वाहन चालवणे ) * काहीवेळा या अवस्थेत भ्रम ( Hallucinations ) आणि संशय (Delusions ) सारखी लक्षणे दिसू शकतात. डिप्रेशन टप्पा – * सतत दुखी किंवा रिकामेपण जाणवणे * थकवा आळस * नियमित कामामध्ये रस व मन न लागणे * उदासीन वाटणे, निराशा ,असहाय्य आणि नकारात्मक विचारांमुळे एकाग्रते मध्ये अडचण येणे * आत्मविश्वासाची कमी * भूक आणि झोप कमी होणे किंवा जास्त लागणे * डोळे जड होणे शरीर दुखणे * जीवन निरुपयोगी आहे असे वाटणे * आत्महत्येचे विचार येणे व मरणाची इच्छा होणे तर मग याचे कारणे काय ? प्रामुख्याने 1) मेंदू मधील रासायनिक बदल कारणीभूत असतात (neurotransmitter मधील असंतुलन)2) अनुवांशिक प्रवृत्ती – कौटुंबिक इतिहास , जवळच्या नातेवायिकाला बायपोलर आजार असल्यास हा आजार होण्याची शक्यता वाढते3) तणावपूर्ण घटना – जवळच्या व्यक्तीचा मृत्यू ,एखादा मोठा अपघात4) दीर्घकालीन ताण , झोपेचा अभाव5) मादक पदार्थ /ड्रग्स व अल्कोहोल चा गैर वापर6) पर्यावरणीय करणे – बालपणातील गैरप्रकार / छळ उपचार काय आहेत ? १) औषधे – मूड stabiliser, antidepressant, antipsychotic औषधे ( डॉक्टरांच्या सल्याशिवाय घेऊ नयेत ) २) समुपदेशन / कौन्सेलिंग व मानसोपचार – रुग्णाला व कुटुंबियांना विकाराबद्दल समजावणे ताण हाताळण्याचे तंत्र ३) संज्ञानात्मक वर्तणूक थेरपी (CBT ) कुटुंब केंद्रित थेरपी इंटर पर्सनल आणि सोशल रिदम थेरपी ४) जीवनशैलीत बदल- . नियमित झोप . संतुलित आहार . व्यायाम . मद्य व नशा टाळणे . नियमित दिनचर्या ५) हॉस्पीटलायझेशन – जेव्हा रुग्ण स्वतःसाठी किंवा इतरांसाठी धोकादायक ठरू शकतो त्या वेळेस रुग्णास रुग्णालयात भरती करणे आवश्यक असते. गैरसमज दूर करूयात – हा फक्त मूड बदलण्याचा स्वभाव आहे – नाही हा एक वैद्यकीय विकार आहे औषधे आयुष्यभर घावी लागली तर व्यसन लागेल का ? – औषधी व्यसन लावत नाहीत ती विकारावर नियंत्रण ठेवतात– हे बरे होत नाही ? – योग्य औषधोपचार सायकोथेरपी आणि कुटुंबाचा पाठिबा मिळाल्यास रुग्ण सामान्य व यशस्वी जीवन जगू शकतोशेवटी द्वीधृवी विकार हा आजार लाज वाटण्यासारखा नाही. इतर शारीरिक आजारांप्रमाणे हा देखील एक मेंदूचा आजार आहे. वेळेवर निदान योग्य उपचार आणि कुटुंबाचा आधार मिळाल्यास रुग्ण आयुष्याचा आनंद पुन्हा घेऊ शकतो . Dr.Leena Dhake

Dementia Dementia is defined as a syndrome characterized by a significant and progressive decline in global cognitive functions, such as memory, thinking, Recalling , Executive function reasoning,to a degree that it interferes with a person’s ability to perform daily activities and occupational or social functioning. *Its not a specific disease but a collection/ cluster of above symptoms.Prevalence : 7.4% in those aged 60+(Indian population) *Contributing Factors to Dementia Risk1) Age: The risk of developing dementia increases significantly with age.2)Gender: Women are disproportionately affected by dementia, experiencing higher rates of disability and death from the condition.3) Lifestyle: Lifestyle choices and underlying health conditions such as Hypertension, Diabetes, Obesity, and physical inactivity can increasethe risk of dementia.4) Education: Lower levels of education are associated with a higher risk of dementia.5) Addictions : Smoking, Alcohol .6) Social Isolation. Types of Dementia :Dementia is caused by number of diseases that injured brain nerve cells & damage brain gradually .Depending upon the etiopathology types of Dementia are :1) Alzheimer’s Dementia – most common type.2) Vascular Dementia3) Dementia with Lewy bodies4) Frontotemporal Dementia. * Signs and Symptoms :Changes in mood and behaviour sometimes happen even before memory problems occur. Symptoms get worse over time. Eventually, most people with dementia will need others to help with daily activities. A) Early signs and symptoms are: 1) forgetting things or recent events2) losing or misplacing things3) getting lost when walking or drivingbeing confused, even in familiar places4) losing track of time5) difficulties solving problems or making decisions6) problems following conversations or trouble finding words7) difficulties performing familiar tasks8) misjudging distances to objects visually. B) Common changes in mood and behaviour include: ( Personality changes) 1) feeling anxious, sad, or angry about memory loss2) personality changes3) inappropriate behaviour4) withdrawal from work or social activities5) being less interested in other people’s emotions.6) Iritability. People with dementia may not be able to recognize family members or friends, develop difficulties moving around, lose control over their bladder and bowls, have trouble eating and drinking and experience behaviour changes such as aggression that are distressing to the person with dementia as well as those around them. Treatment:There is no cure for Dementia.. Tips for caregivers (besides treatment) to handle Patients & their difficulties regarding memory problems.. 1) keep their basic necessities in front of patient like -for ex.their stick, their specs, their clothes, etc-So that they dont have to search /juggle for their routine objects.. 2) Try to form their new memories by conjugating it with emotions. Ex telling patient today is 21 sept when we celebrate their grand daughters bday every year and telling them how amazing last years party was.. 3) Try to keep their daily activities same schedule or timetableGiving them breakfast , lunch and dinner at same time daily and pointing towardsclock and telling them the time when u serve them the meal.For Ex. Its 1 pm its your lunch time.Its 9 pm its your dinner time. 4) Giving medications of Patient strictly by “Caregiver” As patient can by mistake can forget to take medicines Or may Overdose Medicines as patient might forget they have already taken their medicines.. Same things might happen with their eating. Some patients might ask for meals even aftr eating coz they might forget they had meals.. (Overeating) 5) Such Patients Must be Handled with Much Patience, Empathy and calmness and one should not ask them Questions which might increase their Iritability or make them feel embarassed about their Memory Pbms… 6) seek psychiatrists help for Early diagnosis and treatment. –Dr.Sneha Mehta.

स्किझोफ्रेनिया : एक मानसिक आरोग्य समस्या मानसिक आरोग्याच्या विकारांमध्ये स्किझोफ्रेनिया हा एक गंभीर व दीर्घकालीन आजार मानला जातो. या आजारामुळे व्यक्तीच्या विचारांमध्ये, वर्तनात, भावना व्यक्त करण्याच्या पद्धतीत व वास्तवाशी जोडून घेण्याच्या क्षमतेत मोठे बदल दिसून येतात. लोकांच्या समजुतीप्रमाणे हा “दुहेरी व्यक्तिमत्वाचा आजार” नसून हा एक विचार, भावना व वास्तव परीक्षण क्षमता बिघडवणारा विकार आहे. हा विकार स्त्री आणि पुरुष दोघांमध्येही साधारणता समान प्रमाणात दिसतो. दर शंभर व्यक्तींमागे एका व्यक्तीला हा विकार होऊ शकतो. लक्षणे स्किझोफ्रेनियाची लक्षणे मुख्यतः तीन प्रकारांत विभागली जातात 1. पॉझिटिव्ह (Positive) लक्षणे भास (Hallucinations) – न ऐकता आवाज ऐकू येणे, न दिसता दृश्ये दिसणे. भ्रम (Delusions) – चुकीच्या व अवास्तव गोष्टींवर ठाम विश्वास ठेवणे, जसे कुणीतरी पाठलाग करत आहे, विष देत आहे इ. विस्कळीत विचार व वर्तन (Disorganized speech & behavior). 2. नेगेटिव्ह (Negative) लक्षणे भावनांचा अभाव किंवा कमीपणा (Blunted affect). प्रेरणा कमी होणे (Lack of motivation). सामाजिक संबंध टाळणे, एकटेपण वाढणे. 3. कॉग्निटिव्ह (Cognitive) लक्षणे लक्ष केंद्रीत न होणे. स्मरणशक्ती व निर्णय क्षमता कमी होणे. नियोजन करण्यात अडचण येणे. कारणे स्किझोफ्रेनियाचे नेमके कारण अद्याप स्पष्ट झालेले नाही, परंतु खालील घटक कारणीभूत ठरतात – अनुवंशिक (Genetic) घटक – कुटुंबात हा आजार असल्यास धोका जास्त. मेंदूमधील रसायनिक बदल (Neurochemical imbalance) – विशेषतः डोपामाइन, सेरेटोनिन व ग्लुटामेट या न्यूरोट्रान्समीटरचे (रसायनांचे) मेंदूतील असंतुलन. पर्यावरणीय कारणे – गर्भावस्थेतील संसर्ग, प्रसूतीतील गुंतागुंत, बालपणातील ताणतणाव, व्यसन इ. निदान स्किझोफ्रेनियाचे निदान मानसिक आरोग्यतज्ज्ञ/ मानसोपचार तज्ञ (Psychiatrist) हे लक्षणे, इतिहास व रुग्णाच्या वर्तनाच्या आधारे करतात. कधी MRI/CT Scan, रक्त तपासण्या इतर कारणे नाकारण्यासाठी केल्या जातात. उपचार स्किझोफ्रेनिया हा पूर्णपणे बरा होणारा आजार नसला तरी योग्य उपचार व समुपदेशनाने रुग्ण चांगल्या प्रकारे सामान्य जीवन जगू शकतो.उपचारांमध्ये – 1. औषधोपचार अँटिसायकॉटिक औषधे (Antipsychotics) – पहिली पायरी. नियमित औषधे घेणे अत्यंत महत्त्वाचे. 2. मानसिक समुपदेशन (Psychotherapy) Cognitive Behavioral Therapy (CBT). कुटुंब समुपदेशन (Family Therapy). 3. सामाजिक पुनर्वसन (Rehabilitation) रोजगार कौशल्य प्रशिक्षण. सामाजिक आधार गट, समर्थन गट. रुग्ण व कुटुंबासाठी टिप्स लवकरात लवकर आणि नियमित तज्ञांचा सल्ला घेणे. औषधे नियमित घेणे, थांबवू नयेत. ताणतणाव कमी ठेवणे. मद्यपान व नशा टाळणे. कुटुंबीयांनी धीर, पाठिंबा व समजूत दाखवणे. निष्कर्ष स्किझोफ्रेनिया हा गंभीर पण उपचारक्षम मानसिक विकार आहे. योग्य वेळी निदान, नियमित औषधे व सामाजिक पाठिंबा मिळाल्यास रुग्ण समृद्ध व समाधानकारक जीवन जगू शकतो. समाजानेही या आजाराकडे कलंक म्हणून न पाहता मानसिक आरोग्य हा शारीरिक आरोग्याइतकाच महत्त्वाचा भाग आहे हे स्वीकारणे आवश्यक आहे.–Dr. Nakul Vanjari.

Social media and Mental health इंटरनेटने अनेक तांत्रिक सुविधा उपलब्ध करून दिल्या आहेत ज्यामुळे आपले जीवन सुलभ झाले आहे; जिथे प्रत्येक गोष्ट फक्त एका क्लिकवर उपलब्ध आहे. सोशल मीडिया हा इंटरनेटचा उपउत्पाद आहे, जो मनोरंजनाचे साधन, ज्ञानाचा अथांग सागर आणि समाजिकरणाचे माध्यम म्हणून काम करतो; मैत्री निर्माण करण्यासाठी नवीन जग तयार करतो. हे वरदान आणि शाप दोन्ही आहे. वेगवेगळ्या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्ममध्ये सोशल नेटवर्किंग साइट्स—Facebook, Instagram, X; मेसेजिंग अ‍ॅप्स—WhatsApp; फोटो आणि व्हिडिओ शेअरिंग अ‍ॅप्स, ब्लॉगिंग प्लॅटफॉर्म—YouTube, व्यावसायिक प्लॅटफॉर्म—LinkedIn आणि गेमिंग प्लॅटफॉर्म्स यांचा समावेश होतो. COVID-19 महामारीमुळे आपल्याला घरातच राहावे लागले आणि त्यामुळे सोशल मीडिया वापर वाढत असल्याचे दिसते; अशा काळात आपली एकमेव आशा म्हणजे कनेक्टिव्हिटी. सुमारे 5.42 अब्ज लोक (जागतिक लोकसंख्येच्या 63.9%) सक्रियपणे सोशल मीडिया वापरतात. तथापि, सोशल मीडिया वापर जर अति झाला तर त्याचे प्रतिकूल परिणाम होऊ शकतात आणि त्यामुळे मानसिक तसेच शारीरिक समस्या उद्भवू शकतात. किशोरवयीन (13-17) आणि तरुण प्रौढ (18-24) वयोगटातील लोकांमध्ये सोशल मीडिया वापरामुळे मानसिक आजारांमध्ये मोठी वाढ दिसून येत आहे, जसे की:* नैराश्य (Depression)* चिंता (Anxiety)* सामाजिक अलगाव (Social Isolation)* FOMO (Fear of Missing Out) – इतर लोकांना आपल्यापेक्षा जास्त आनंदी अनुभव येत आहेत अशी भावना* निरुपयोगी स्क्रोलिंगद्वारे सतत तात्पुरती समाधानाची आवश्यकता (mindless scrolling)* प्रत्यक्ष संवाद कमी होणे* शरीर प्रतिमेचे प्रश्न ( Body image concerns)* साहस शोधण्यास आणि नवीन दुरुपयोगी पदार्थ वापरण्यास साथीदारांचा दबाव (novelty seeking) आयुष्याचे आदर्श चित्रण (idealised portrayal) आत्मसन्मानावर नकारात्मक परिणाम करू शकते. या प्लॅटफॉर्मवर चुकीची माहिती आणि फेक न्यूज पसरवणे सोपे असते, ज्याचे गंभीर परिणाम होऊ शकतात. सोशल मीडिया वापराला व्यसनाशी तुलना केली जाते कारण दीर्घकालीन वापरामुळे Dopamine नावाचा रासायनिक पदार्थ मुक्त होतो, जो पदार्थांच्या वापरादरम्यान मुक्त होतो. तरुण प्रौढ ऑनलाइन गेमिंग, जुगार, डेटिंग आणि ऑनलाइन खरेदीत अधिकाधिक व्यसन होण्याची शक्यता वाढत आहे. या समस्येबाबत काय करता येईल? महत्त्वाचे म्हणजे योग्य वापर आणि अति वापर यामध्ये संतुलन राखणे. * स्क्रीन टाइम मर्यादित करणे, दैनिक मीडिया वापर तपासण्यासाठी अ‍ॅप्सचा उपयोग करणे* किशोरवयीनांना समजावणे की आभासी जग हे लोकांच्या खऱ्या जीवनाचे प्रतिबिंब नाही* वास्तविक जीवनात कुटुंब आणि मित्रांशी अधिक संबंध निर्माण करणे, स्क्रीन-फ्री तास (screen free hour) घालवून कुटुंबाशी पुन्हा जोडणे* शारीरिक क्रियाकलाप आणि छंदांचा प्रचार करणे, तसेच निरोगी सामोरे जाण्याच्या मार्गांचा भर देणे आपले खरे जीवन आपल्या आजूबाजूलाच घडत आहे – त्या स्क्रीनवर नाही, जी आपल्याला खोट्या सुरक्षिततेची आणि जोडलेपणाची भावना निर्माण करते. डॉ. संचिता गौर (पाटील)एम.डी., डी.एन.बी., मानसोपचारशास्त्र ( MD, DNB Psychiatry)सल्लागार मानसोपचारतज्ज्ञ ( Consultant Psychiatrist)

महिला आणि मानसिक आरोग्य मानसिक आरोग्य म्हणजे मन शांत, विचार संतुलित आणि जीवनाकडे आशावादी दृष्टीने पाहण्याची क्षमता. आपल्या शारिरीक आरोग्य इतकेच मनाचे आरोग्यही महत्त्वाचे आहे. आजच्या काळात महिलांच्या मानसिक आरोग्याकडे विशेष लक्ष देणे आवश्यक आहे. कारण महिला एकाच वेळी आई, मुलगी, पत्नी, व्यावसायिक, मैत्रीण अशा अनेक भूमिका निभावतात. महिलांच्या मानसिक आरोग्यावर विविध गोष्टींमुळे परिणाम होतो. सामाजिक अपेक्षा, कौटुंबिक जबाबदाऱ्या, आर्थिक ताण, नातेसंबंधातील गुंतागुंत, तसेच मातृत्व व रजोनिवृत्तीतील हार्मोनल बदल यांचा खोलवर परिणाम महिलांच्या मानसिक आरोग्यावरहोतो. अनेकदा महिला स्वतःच्या भावना दडपून टाकतात, कारण त्यांना “मजबूत राहायलाच हवे” किंवा “घर सांभाळणं हेच माझं कर्तव्य आहे” अशी शिकवण दिली जाते. पण हे दडपणच हळूहळू चिंता, नैराश्य, झोपेचे विकार, चिडचिड किंवा आत्मविश्वास कमी होणे अशा समस्यांना जन्म देते. पण लक्षात ठेवा – मानसिक आरोग्याची काळजी घेणे हे कमजोरीचे लक्षण नाही, तर ती स्वतःबद्दलची जबाबदारी आहे. जसं आपण एखाद्या शारीरिक आजारावर उपचार घेतो, तसंच मानसिक तणावासाठीही योग्य मदत घेणे गरजेचे आहे. मानसोपचारतज्ज्ञ, समुपदेशक यांच्याशी बोलणे हे पाऊल धाडसाचे आहे, लाजेचे नाही. स्वतःसाठी वेळ काढा. दररोज थोडा वेळ ध्यान, प्राणायाम, चालणे, वाचन किंवा आवडीच्या छंदासाठी द्या. हे लहान लहान उपाय मनाला बळ देतात. ‘मीही महत्त्वाची आहे’ ही जाणीव मनात घट्ट रोवा. कारण एक निरोगी, आनंदी महिला संपूर्ण कुटुंबाचा आणि समाजाचा आधारस्तंभ आहे.a महिलांनी मानसोपचारतज्ज्ञ यांचा सल्ला केव्हा घ्यावा? आपल्या मनालाही कधी कधी विश्रांती आणि आधाराची गरज असते. जर खालील लक्षणे सतत जाणवत असतील, तर मदत मागणे हा धाडसाचा आणि स्वतःबद्दलच्या प्रेमाचा मार्ग आहे: सतत दुःख, निराशा किंवा रिकामेपणाची भावना झोप न लागणे किंवा खूप जास्त झोप येणे दैनंदिन कामांसाठी ऊर्जा न राहणे सतत भीती, चिंता किंवा अपराधगंडाने मन त्रस्त होणे स्वतःबद्दल नकारात्मक विचार, आत्मविश्वास कमी होणे वारंवार राग, चिडचिड किंवा नातेसंबंधांमध्ये ताण निर्माण होणे ही लक्षणे कमजोरी दर्शवत नाहीत, उलट आपल्या मनाला काळजीची अणि मुदतीची गरज आहे हेच सांगतात. वेळीच मानसोपचारतज्ज्ञ किंवा समुपदेशकाची मदत घेतल्यास उपचार लवकर आणि प्रभावी होतात. मन पुन्हा संतुलित होते, आनंद आणि आत्मविश्वास परत मिळतो. महिला म्हणजे कुटुंबाचा आत्मा. तिचे मन निरोगी असेल तर घर उजळून निघते. म्हणून स्वतःवर प्रेम करा, गरज पडल्यास मदत घ्या, आणि लक्षात ठेवा – निरोगी मन हीच खरी शक्ती आहे, आणि ही शक्ती तुमच्यात आधीपासूनच आहे. — डॉ. प्रिया राजहंस.

DIARY OF A PSYCHIATRIST. Dr. Jayant Dhake, President, Nashik Psychiatric Society. On the occasion of *National Doctors’ Day.* On this Doctors’ Day, July 1st, we celebrate not just a profession, but a commitment — to healing, to listening, and to walking with people through their most vulnerable moments. As a psychiatrist, my lens on medicine is deeply human. While others may wield stethoscopes or scalpel blades, my tools are silence, empathy, and the steady unraveling of stories too heavy to carry alone. On this day dedicated to doctors, I reflect not only on the lives we help heal but also on the evolving identity of doctors themselves — especially in mental health. A Day of Gratitude and Reflection Doctors’ Day is more than just cake, flowers, or thank-you messages. It is a day to pause and remember why we chose this path. For psychiatrists, it is a reminder that healing doesn’t always mean curing. Often, it means holding space for pain, guiding someone out of a mental fog, or simply being present when hope feels distant. This year, we acknowledge not only the advancements in medicine but the growing awareness of mental well-being. The stigma is slowly fading, and more people are reaching out for help. This shift is worth celebrating. Nashik is a not a metro place, but still the mental health issues are rampant. Over the last two decades, Nashik has grown leaps and bounds, in return adding to stress levels. Competition in every field is leading to many health problems, with its origin more in mind than body. The Psychiatrist’s Role in Modern Medicine In a world driven by outcomes, psychiatry often sits quietly in the background. But our work is central — invisible perhaps, but indispensable. Mental health touches every specialty. From burnout among colleagues to patients battling depression after chronic illness, our field supports the entire healthcare ecosystem. Psychiatrists also play a key role in supporting fellow doctors. The weight of responsibility, emotional exhaustion, and moral distress can take a toll. As healers, we must also learn to heal ourselves and each other. Celebrating the Quiet Wins Doctors’ Day is about honoring big triumphs and quiet victories. For me, success may look like a patient finally sleeping through the night, expressing emotion after months of numbness, or choosing life after standing at the edge. We may not always have dramatic before-and-after photos, but our work transforms lives in deep, enduring ways. That, too, is worth celebrating. Looking Ahead with Compassion As we celebrate Doctors’ Day, let’s renew our commitment not just to treat, but to understand. Let’s build a medical culture where mental health is prioritized, where doctors are allowed to be human, and where compassion is seen as strength. To my fellow psychiatrists and all doctors — thank you. For choosing to serve, to care, and to carry the burdens others often hide. This day is for you. Happy Doctors’ Day. May we continue to heal — one heart, one mind, one life at a time.