मनातला संघर्ष:सामान्य मानसिक आजारांची माहिती

आजच्या वेगवान जीवनात, शारीरिक आरोग्याप्रमाणेच मानसिक आरोग्य देखील तितकेच महत्त्वाचे आहे. मानसिक विकारांकडे दुर्लक्ष केल्यास ते गंभीर रूप धारण करू शकतात, ज्यामुळे आपल्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम होतो. मानसिक विकारांबद्दल जागरूकता वाढवणे आणि त्यांना समजून घेणे आवश्यक आहे, जेणेकरून योग्य वेळी मदत घेता येईल.

प्रमुख मानसिक विकार आणि त्यांची लक्षणे

नैराश्य (Depression)
नैराश्य हा एक सामान्य पण गंभीर मानसिक विकार आहे. तो केवळ तात्पुरता मूड खराब होणे नव्हे, तर एक अशी स्थिती आहे, ज्यामुळे व्यक्तीच्या विचार, भावना आणि वागण्यावर दीर्घकाळ परिणाम होतो.
• लक्षणे:
• सतत उदास किंवा निराश वाटणे.
• कोणत्याही गोष्टीत रस न वाटणे किंवा आनंद न मिळणे.
• झोपेच्या पद्धतीत बदल (जास्त झोप लागणे किंवा झोप न लागणे).
• वजनामध्ये लक्षणीय बदल.
• सतत थकवा जाणवणे किंवा ऊर्जा कमी वाटणे.
• एकाग्रता साधण्यात अडचण.
• स्वतःबद्दल नकारात्मक विचार किंवा अपराधी भावना.
• आत्महत्येचे विचार येणे (हे एक गंभीर लक्षण आहे, अशा वेळी त्वरित मदत घ्यावी).

(Bipolar Mood Disorder)
हा विकार दोन टोकाच्या मनस्थितीमुळे ओळखला जातो: तीव्र उत्साह (Mania) आणि नैराश्य (Depression). व्यक्तीच्या मूडमध्ये मोठे आणि अचानक बदल होतात.
• तीव्र उत्साहाची लक्षणे (Mania):
• खूप आनंदी किंवा उत्साही वाटणे.
• झोप कमी लागणे पण ऊर्जा जास्त असणे.
• खूप वेगाने बोलणे किंवा विचार करणे.
• धोकादायक किंवा बेजबाबदार निर्णय घेणे (उदा. जास्त खरेदी करणे किंवा पैसे उधळणे).
• नैराश्याची लक्षणे (Depression):
• नैराश्याच्या लक्षणांसाठी कृपया वरील नैराश्याच्या भागाचा संदर्भ घ्या.
स्मृतिभ्रंश (Dementia)
डिमेन्शिया म्हणजे स्मृती, विचार आणि निर्णय घेण्याच्या क्षमतेमध्ये घट, ज्यामुळे व्यक्तीच्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम होतो. अल्झायमर रोग हा डिमेन्शियाचा सर्वात सामान्य प्रकार आहे.
• लक्षणे:
• अलीकडच्या घटना विसरणे.
• भाषा आणि संवाद साधण्यात अडचणी येणे.
• व्यक्तिमत्त्वात बदल होणे.
• पैसे किंवा इतर महत्त्वाच्या गोष्टी हाताळण्यात अडचण.
• निर्णय घेण्यात गोंधळ होणे.

चिंता विकार (Anxiety Disorders)
चिंता विकार म्हणजे एखाद्या गोष्टीची अनावश्यक किंवा जास्त भीती वाटणे. ही भीती सामान्य नसून व्यक्तीच्या दैनंदिन कामांमध्ये अडथळा आणते.
• लक्षणे:
• सतत काळजी किंवा अस्वस्थता वाटणे.
• हृदयाचे ठोके वाढणे किंवा छातीत धडधडणे.
• श्वास घेण्यास त्रास होणे.
• घाम येणे आणि थरथरणे.
• सतत काहीतरी वाईट घडणार आहे अशी भीती वाटणे.
• अनैसर्गिक भीती (उदा. गर्दीची भीती किंवा सार्वजनिक ठिकाणी जाण्याची भीती).

स्किझोफ्रेनिया (Schizophrenia)
स्किझोफ्रेनिया हा एक गंभीर मानसिक विकार आहे, ज्यामुळे व्यक्तीचे विचार, भावना आणि वास्तव यांच्यातील संबंध बिघडतो. याला एक प्रकारचा ‘मनोविकार’ (Psychosis) असेही म्हणतात.
• लक्षणे:
• मतिभ्रम (Hallucinations): नसलेल्या गोष्टी ऐकू येणे, दिसणे किंवा वास येणे.
• भ्रम (Delusions): चुकीच्या, अविश्वसनीय कल्पनांवर विश्वास ठेवणे (उदा. कोणीतरी माझ्या विरोधात कट रचत आहे).
• अव्यवस्थित विचार आणि बोलणे.
• सामाजिक एकांतवास किंवा भावनांची कमतरता.
• दैनंदिन कामे करण्यात अडचण.

व्यसन (Substance Use Disorders)
व्यसन म्हणजे एखाद्या पदार्थाचे (उदा. दारू, ड्रग्स, सिगारेट) वारंवार सेवन करणे, ज्यामुळे व्यक्तीच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यावर गंभीर परिणाम होतो. हा एक प्रकारचा मानसिक विकार मानला जातो, कारण यामुळे मेंदूच्या कार्यावर परिणाम होतो.
• लक्षणे:
• पदार्थाचे जास्त प्रमाणात सेवन करणे किंवा सेवन थांबवू न शकणे.
• सेवन न केल्यास शारीरिक आणि मानसिक अस्वस्थता जाणवणे.
• कुटुंबापासून दूर राहणे किंवा सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये सहभागी न होणे.
• कामावर किंवा शिक्षणात लक्ष न लागणे.
• पदार्थ मिळवण्यासाठी कोणत्याही थराला जाणे.

अति-उत्साह (Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder – ADHD)
ADHD हा लहान मुलांमध्ये आढळणारा एक सामान्य विकार आहे, पण तो प्रौढांमध्येही दिसून येतो. यामुळे एकाग्रता साधणे आणि आवेग नियंत्रित करणे कठीण होते.
• लक्षणे:
• एकाग्रतेचा अभाव: कामावर लक्ष केंद्रित करू न शकणे, सहज विचलित होणे आणि गोष्टी विसरणे.
• अति-उत्साह (Hyperactivity): सतत बेचैन वाटणे, एका जागी शांत बसू न शकणे, सतत हालचाल करणे.
• आवेगात्मक वर्तन: विचार न करता बोलणे किंवा काम करणे, इतरांच्या बोलण्यात अडथळा आणणे.

बौद्धिक अक्षमता (Intellectual Disabilities)
याचा संबंध व्यक्तीच्या मानसिक क्षमतेशी असतो. यामध्ये व्यक्तीची शिकण्याची आणि समस्या सोडवण्याची क्षमता सरासरीपेक्षा कमी असते. ही स्थिती जन्मापासून किंवा लहानपणी विकसित होते.
• लक्षणे:
• कमी वयात बोलण्यास किंवा चालायला शिकण्यास उशीर होणे.
• शिकण्यात अडचणी येणे.
• सामाजिक नियम समजून घेण्यात अडचण.
• दैनंदिन कामे (उदा. कपडे घालणे, स्वतःची काळजी घेणे) करण्यात अडचण.

ओबसेसिव्ह कंपल्सिव्ह डिसऑर्डर (OCD)
ओबसेसिव्ह कंपल्सिव्ह डिसऑर्डर (OCD) हा एक मानसिक विकार आहे. यामध्ये व्यक्तीला काही विशिष्ट अनाहूत विचार (Obsessions) आणि ते विचार कमी करण्यासाठी वारंवार कराव्या लागणाऱ्या क्रिया (Compulsions) यांचा सामना करावा लागतो.

OCD म्हणजे अशी स्थिती, जिथे व्यक्तीला अवांछित आणि त्रासदायक विचार, कल्पना किंवा प्रतिमा सतत मनात येतात. हे विचार खूप चिंता निर्माण करतात, ज्यामुळे ती व्यक्ती ती चिंता कमी करण्यासाठी काही विशिष्ट कृती वारंवार करते. ही कृती केल्यावर तिला तात्पुरता आराम मिळतो.

• लक्षणे:
• ऑब्सेशन्स (अनाहूत विचार):
• स्वच्छता आणि जंतूंचा जास्तच विचार करणे.
• एखादी वस्तू विशिष्ट क्रमाने किंवा सममितीमध्ये (Symmetry) नसली तर अस्वस्थ वाटणे.
• काहीतरी वाईट घडेल अशी सतत भीती वाटणे (उदा. घरात चोरी होईल).
• अवांछित धार्मिक किंवा लैंगिक विचार मनात येणे

• कंपल्शन्स (वारंवार केल्या जाणाऱ्या कृती):
• हात किंवा शरीर वारंवार धुणे.
• काहीतरी तपासण्यासाठी परत परत पाहणे (उदा. दरवाजा लॉक आहे की नाही, गॅस बंद केला आहे की नाही).
• गोष्टी विशिष्ट क्रमाने किंवा संख्येत ठेवणे.
• काही विशिष्ट शब्द किंवा वाक्ये पुन्हा पुन्हा मनात म्हणणे.
• उपचार:
• कॉग्निटिव्ह बिहेवियरल थेरपी (CBT), एक्सपोजर अँड रिस्पॉन्स प्रिव्हेंशन (ERP), हा सर्वात प्रभावी उपचार आहे. यात रुग्णाला त्याच्या भीतीच्या विचारांना सामोरे जाण्यास शिकवले जाते आणि त्यातून निर्माण होणारी कृती टाळण्यास शिकवले जाते.
• औषधोपचार: चिंता आणि नैराश्य कमी करण्यासाठी SSRI सारखी औषधे दिली जातात.

सोमाटोफॉर्म डिसऑर्डर (Somatoform Disorder)
सोमाटोफॉर्म डिसऑर्डर हा असा विकार आहे जिथे व्यक्तीला शारीरिक वेदना किंवा लक्षणे जाणवतात, परंतु डॉक्टरांच्या तपासणीत त्यामागे कोणतेही ठोस वैद्यकीय कारण सापडत नाही. ही लक्षणे खोट्या नसतात, तर ती व्यक्ती ती खऱ्या अर्थाने अनुभवते.
• सोमाटोफॉर्म डिसऑर्डर म्हणजे अशी स्थिती, जिथे मानसिक तणाव, चिंता किंवा इतर भावनिक समस्या शारीरिक लक्षणांच्या रूपात प्रकट होतात. हे लक्षणे व्यक्तीच्या दैनंदिन जीवनावर परिणाम करतात.

• लक्षणे:
• शरीराच्या वेगवेगळ्या भागांमध्ये सतत किंवा तीव्र वेदना होणे (उदा. डोकेदुखी, पाठदुखी).
• पोटाशी संबंधित समस्या (उदा. मळमळ, अतिसार).
• थकवा किंवा अशक्तपणा.
• हृदयाची धडधड वाढणे, छातीत दुखणे किंवा श्वास घेण्यास त्रास होणे.
• इतर कोणत्याही वैद्यकीय कारणाशिवाय शारीरिक कार्यक्षमतेत घट होणे (उदा. अर्धांगवायू किंवा दृष्टी कमी होणे).
• उपचार:
• कॉग्निटिव्ह बिहेवियरल थेरपी (CBT): या थेरपीमध्ये रुग्णाला त्याचे विचार, भावना आणि शारीरिक लक्षणांमधील संबंध समजून घेण्यास मदत केली जाते.
• औषधोपचार: जर लक्षणांसोबत चिंता किंवा नैराश्य असेल, तर त्याचे उपचार करण्यासाठी औषधे दिली जातात.
• इतर उपाय: योग, ध्यान आणि विश्रांती तंत्रांचा वापर करून तणाव कमी करण्यास शिकवले जाते.

इंटरनेट गेमिंग ॲडिक्शन
इंटरनेट गेमिंग ॲडिक्शन हा एक प्रकारचा व्यसन आहे जिथे व्यक्ती डिजिटल किंवा व्हिडिओ गेम्स खेळण्यावर आपले नियंत्रण गमावते. यामुळे तिच्या वैयक्तिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक जीवनावर नकारात्मक परिणाम होतो.

• इंटरनेट गेमिंग ॲडिक्शन म्हणजे गेम्स खेळण्याची अशी सवय जी व्यक्तीच्या जीवनातील इतर महत्त्वपूर्ण गोष्टींवर वर्चस्व गाजवते. यामुळे व्यक्ती आपले अभ्यास, काम, सामाजिक संबंध आणि आरोग्य याकडे दुर्लक्ष करते.

• लक्षणे:
• खेळण्यावरील नियंत्रण गमावणे: खेळण्याची वेळ कमी करता न येणे.
• इतर आवडीनिवडी सोडून देणे: पूर्वी आवडणारे छंद किंवा क्रियाकलाप सोडून देणे.
• खेळण्याला जास्त प्राधान्य देणे: दैनंदिन कामांपेक्षा (उदा. अभ्यास, काम) गेमिंगला अधिक महत्त्व देणे.
• नकारात्मक परिणाम असूनही खेळत राहणे: अभ्यासात किंवा कामात नुकसान होत असूनही गेमिंग चालू ठेवणे.
• खोटे बोलणे: कुटुंबाला किंवा मित्रांना गेमिंगसाठी घालवलेल्या वेळेबद्दल खोटे सांगणे.
• अस्वस्थता: जेव्हा खेळायला मिळत नाही, तेव्हा चिडचिड किंवा अस्वस्थ वाटणे.

• उपचार:
• समुपदेशन (Psychological Counselling): व्यक्तीला व्यसनाची कारणे समजून घेण्यास आणि नवीन सवयी विकसित करण्यास मदत केली जाते.
• कौटुंबिक थेरपी (Family counselling): कुटुंबातील सदस्यांना या समस्येचा सामना कसा करावा आणि व्यक्तीला आधार कसा द्यावा यासाठी मार्गदर्शन केले जाते.
• डिजिटल डिटॉक्स: काही काळासाठी इंटरनेट आणि गेमिंगपासून पूर्णपणे दूर राहणे.
• वेळेचे नियोजन: स्क्रीन टाइम मर्यादित ठेवण्यासाठी आणि इतर कामांसाठी वेळ देण्यासाठी योग्य नियोजन करणे.

उपचार आणि मदत
मानसिक विकार हे योग्य उपचारांनी बरे होऊ शकतात. उपचारांमध्ये औषधोपचार (Medication), मानसोपचार (Psychotherapy) आणि जीवनशैलीतील बदल यांचा समावेश असतो.
• मानसोपचार (Counselling): मानसोपचार तज्ज्ञ (Psychologist) किंवा मानसोपचारज्ञांच्या (Psychiatrist) मदतीने बोलून आणि समुपदेशनाने यावर मात करता येते. यामुळे व्यक्तीला आपल्या समस्या समजून घेण्यास आणि त्यातून बाहेर पडण्यास मदत मिळते.
• औषधोपचार: काही गंभीर विकारांमध्ये मनोविकारतज्ज्ञ औषधे देतात, जी मेंदूतील रसायनांचे संतुलन राखण्यास मदत करतात. ही औषधे डॉक्टरांच्या सल्ल्यानुसारच घ्यावीत.
लक्षात ठेवण्यासारख्या गोष्टी
• संकोच सोडा: मानसिक आरोग्याच्या समस्यांबद्दल बोलण्यास संकोच करू नका. हा कोणताही ‘कमकुवतपणा’ नसून एक वैद्यकीय स्थिती आहे.
• मदत घ्या: जर तुम्हाला किंवा तुमच्या ओळखीच्या व्यक्तीला वरीलपैकी कोणतीही लक्षणे जाणवत असतील, तर त्वरित मनोविकारतज्ज्ञ (Psychiatrist) किंवा समुपदेशक (Counselor) यांचा सल्ला घ्या.
• आधार द्या: मानसिक विकाराने त्रस्त असलेल्या व्यक्तीला समजून घ्या आणि त्यांना भावनिक आधार द्या. त्यांच्याशी प्रेमाने आणि सहानुभूतीने वागा.
मानसिक आरोग्य हे आपल्या जीवनाचा एक अविभाज्य भाग आहे. त्याच्याकडे दुर्लक्ष केल्यास भविष्यात गंभीर परिणाम होऊ शकतात. त्यामुळे, आपण सर्वांनी याबद्दल जागरूक राहणे आणि गरज पडल्यास योग्य ती मदत घेणे आवश्यक आहे.